Шотан батыр
20-02-2018, 16:33
Қазақ халқының тағдырын шешкен осы шайқаста Ұлы жүз бен Орта жүздің батырлары Өтеген, Сәмен, Қойкелді, Сауырық, Хангелді, Бөгенбай, Жәнібек, Қабанбай, Жауғашармен бірге, Кіші жүз қолын Тама Есет, шекті Тайлан, адай батыры Шотан, тағы да басқа батырлары басқарып, үлкен ерлік көрсетті.
Қазақтың Атыраудан Алтайға дейін созылып жатқан кең байтақ даласына кімдер көз алайтпады десеңші! Әсіресе қалмақ-жоңғар шапқыншылығы үлкен қасірет, қайғы әкелді.
Ел басына қилы-қилы қиын кезең туғанда жоңғарлармен шайқаста қасиетті қазақ жерін қасықтай қаны қалғанша қорғаған халық батырларының бірі – Шотан Назарұлы.
Шотан – 1705 жылы Әзіреттің Алатауының Қазығұртқа қараған беткейін жайлаған адайдың белгілі биі және батыры Назардың шаңырағында дүниеге келген. Шотанның әкесі Назар 1684 жылдардың шамасында туған, әрі би, әрі батыр, халқының алдында үлкен беделге ие болған тұлға.
Әкесінің әділдігі мен көрегендігі бала Шотанға дариды. Оның жастық шағы жоңғардың бейбіт жатқан қазақ еліне шабуыл жасауы-
мен тұспа-тұс келеді. Шотанның ерлігі ерте танылады.
1723 жылдың ерте көктемінде Сыбан-Раптанның жүз мыңнан астам мұздай қаруланған әскері қазақ еліне баса көктеп кіреді. Әбілқайыр қалмақ қолымен Қаратаудың Сұғындық асуында кездеседі. Осы соғыста Шотан өзінің ерекше ерлігімен көзге түскен болатын. Соғысты алыстан бақылап тұрған Әбілқайыр астында жүйткіген шұбар аты бар, өте жылдам қимылдайтын бір жігіттің қалмақтың ұйыққан ортасына қойып кетіп, жайратып шығып жүргенін көріп және артындағы бес жүздей нөкерінің одан екі елі қалмай жауға үлкен шығын келтіріп, жапырып бара жатқанына қуанып, қасындағылардан сұрағанда, қасында тұрған Мырзатай: «Ол Назар ағаның баласы Шотан ғой, үлкен ұрысқа бірінші кіруі», дейді. Сонда Әбілқайыр: «Бірінші соғысып тұрғаны мынадай болса, бұдан кейінгі соғыстарда аман болса қалмақтарға жіберген Алланың жаналғышы десейші!» – деп басын шайқап күліп, ризалығын білдіреді.
1729 жылдың мамыр айында қазіргі Жамбыл облысы, Қордай ауданының Отар алқабынан көрші Алматы облысының Күрті жеріне дейін жалғасқан Аңырақай шайқасы біріккен қазақ қолының жоңғар басқыншыларына қарсы жүз жылдық азаттық соғысында бетбұрыс жасаған ең ірі жеңіс.
Қазақ халқының тағдырын шешкен осы шайқаста Ұлы жүз бен Орта жүздің батырлары Өтеген, Сәмен, Қойкелді, Сауырық, Хангелді, Бөгенбай, Жәнібек, Қабанбай, Жауғашармен бірге, Кіші жүз қолын Тама Есет, шекті Тайлан, адай батыры Шотан, тағы да басқа батырлары басқарып, үлкен ерлік көрсетті.
1730 жылғы соғыста да Шотан ерекше көзге түседі. Қалмақтар тау шатқалында бекініп алып, қазақ қолы жазық далада, күннің астына қалған жерде Шотанның ақылымен жауды жеңіп шығады. 1754 жылдың басында Абылай үш жүздің біріккен құрылтайын шақырады.
Кеңестің белгілеуі бойынша қазақ қолы мамыр айының ортасында Аягөз өзеніне – Ақшәуліге жиналуға сөз байласады. Бұл соғыста бес мың қолды бастап Ералы сұлтан мен Шотан келеді. Абылай әскербасыларымен жиын өткізіп, жауға үш бағытта аттанатын болады. Хан жасағын қосып, Абылайдың өзі жүреді. Соғыс басталғанда Абылай мен Ералы сұлтан азғантай нөкерлерімен биіктеу жерге шығып, соғыстың барысын бақылай бастайды.
Шотан бастаған топтың жоңғарды қынаша жайпауы – хан мен сұлтанның назарын бірден аударды. Абылай Шотанға садақтан атылып жатқан жебелер мен мылтық оқтарының бірде-біреуі дарымай, сілтеніп жатқан шоқпар мен айбалтаның тимей жатқанына таңғалғаны сондай: «Мына Шотан батыр құдіреттің өзі екен ғой, тусаң ту!», депті. Шотанның оққағарының бар екендігіне, қасиетті батыр екендігіне Абылайдың көзі жетіпті. Шотанның қолы қалмақтарды тұтастай қоршауға алғанда қалмақтар ақ жалау көтеріп, бас сауғасын сұрапты. Сонда Абылай: «Жауды жеңген сіз, билік жеңген адамдікі, сондықтан шешімді өздеріңіз қабылдаңыздар», дейді.
«Егер олай десеңіз, қалмақтардан бұдан былай қазаққа қол көтермейміз деген антын алып, қару-жарақтарын алып, өздеріне екі адамға бір ат-көліктен беріп, елдеріне қайтарамыз және елін көшіріп, жоңғар қақпасынан әрі кететін болады» – депті сонда Шотан ер. Шотанның керемет ерлігіне және оның қанқұмар еместігіне, үлкен ақылдылығына Абылай іштей разы болады.
Шотан есімі жоңғарларға қарсы соғыста ғана емес, Ресейге қарсы ұлт-азаттық көтерілісте де аталады. Шотан батыр туралы деректерді Халық жазушысы Әбіш Кекілбаев «Дуадақ қонған боз төбе» кітабында: «Ұлтымыздың әуелгі атақонысын түгел иемденіп, түгел сақтап қалу жолындағы жанқиярлық күресте Шотан да, Досан да, олардың үзеңгілестерін де айтпай кетуге болмайтын тұлғалар.
Ел бүтіндігі мен тұтастығы ең басты құндылыққа айналып тұрған қазіргідей заманда жер тұтастығы жолында жан салып, жан берген, өз тұсындағы қазақ қауымының қабырғалы қайраткері бола білген атпал арыстарға бүгінгі тәуелсіз ұрпақтың тәу ете бас июі әбден сүйінішті», деп тебірене жазды.
Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаның кезінде Маңғыстауға адай елін бастап келген батырлардың басында Шотан тұр.
Алғашқы кездерде қазақтардың келіп қоныстануын жақтырмаған түрікмен ағайындардың ішіндегі пейілі тарлары Хиуа хандығына қазақ босқындары келіп, рұқсатсыз жер-суымызды басып алып, иеленіп жатыр деп хабар жеткізіпті. Осыған байланысты Хиуа ханы келіп, қоныстанып жатқан ауылдарды шұғыл көшіруге, егер қарсылық жасаса түгелдей қырып тастауға тапсырма беріп, Бектұрлы деген батырын бес жүздік жасақпен жібереді. Азғантай жасағымен жауды күтіп алған Шотан жекпе-жекте Бектұрлы батырын өлтіріп, қалғандары жеңіліп, еліне қашыпты. Одан кейін Маңғыстауды жайлап отырған түрікмен Аннасейіттің ауылын Еділ-Жайық арасындағы торғауыттар тұтқиылдан шауып, көптеген адамдарын тұтқын етіп, дүние-мүлік, малдарын олжалап кеткен жерінен Шотан жасағын шұғыл ұйымдастырып, жауды талқандап, тұтқын болып бара жатқан түрікмен ағайындарды мал-мүлкімен аман алып қалады. Шотан батыр бастаған адамдар Хиуа ханы Нәдіршахтың салған салығын төлеуден бас тартып, сол үшін Хиуа ханына қарайтын түрікмендердің басшылары Оғылша, Сейітқұтылықтармен соғысып, оларды жекпе-жекте өлтіріп, жасақтарына тимей, Нәдіршахқа салық төлеудің қажеті жоқ екенін түсіндіріп, таратып жіберген. Міне, осы кезден бастап, біршама уақытқа дейін Маңғыстаудағы түрікмендер мен қазақтар арасында тыныштық орнаған.
Шотан жүрек жұтқан батырлығымен қатар, елге ақыл айтып, жөн сілтейтін ел ағасы бола білген. Ол барлық соғыста да қолына түскен тұтқындарды өлтірмеген, соғыспалық, дос-жаран, туыс болалық деп елдеріне қайтарып отырған. Ағайындар арасында туындайтын түсінісбестіктер мен даулы жағдайлардың талайына әділетті билік айтып, татуластырып жіберген.
Ерлігімен есімі аңызға айналған Шотан Назарұлының өмірі мен батырлығын тарихи тұғырда жан-жақты зерттеп, қалам тартып жүрген зиялы жандардың бірі – Бектұр Төлеуғалиев ағамыз болып саналады. Кезінде лауазымды қызметтер атқарып, Маңғыстау облысының экономикасы мен мәдениетінің, әлеуметтік жағдайының өркендеуіне өзіндік үлес қосқан ел ағасы көп ізденіп, Шотан батыр туралы «Бас сардар» атты деректі роман жазып, оқырман қауым оны жылы қабылдады.
«Шотан батыр» қорының директоры, Әлібек Дүйсен және айтулы қордың құрылтайшысы Мұратбек Сардарбеков бастаған маңғыстаулық ағайындар, Шотан батырдың тұлпарының тұяғы тиген жер – Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданындағы, Шотан батыр тауына арнайы ат басын бұрғанда қатты тебіренді. Арада 300 жыл өтсе де жергілікті халық жоңғар-қалмақ шапқыншылығы кезінде үлкен ерлік көрсеткен Шотан Назарұлының есімін ұмытпай, қастерлеп келеді. Ауылдың маңайында Шотан батырдың атымен аталатын өзен бар. Алдағы уақытта осы маңайға Шотан батырдың белгі-құлпытасы орнатылмақ.
– Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында қилы-қилы заманда елдің басын ұстаған, қазақтың бірлігі мен ынтымағын сақтап, рухын көтере білген хандардың, билердің, батырлардың жаны жақсы, жайсаң бабаларымыздың ұрпаққа ұран болған үлгілі істеріне үлкен баға берді. 360-тан астам әулие мен абыздардың қасиетті мекеніне айналған қасиетті Маңғыстау жерінде ел басына қилы-қилы заман туғанда қазақтың кең байтақ жерін үлкен ерлікпен қорғаған Шотан батыр бастаған батырларды ұлықтауда, бүгінгі жас ұрпаққа үлгі етіп, отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа тәрбиелеуде елеулі жұмыстар атқарып келеді. Жақында облыс орталығы Ақтау қаласында Шотан батыр атындағы аллея ашылмақ, – дейді Маңғыстау облысы әкімінің орынбасары Мақсат Сқақов.
2005 жылы Ақтау қаласында Шотан батырдың 300 жылдығы республика дәрежесінде кеңінен аталып өтіп, Маңғыстау ауданының қарашаңырағы болып саналатын Тұщыбұлақ елді мекенінде үлкен көшеге бас сардардың аты берілді.
Осыдан он екі жыл бұрын Маңғыстау жерінде өзіндік орны бар Шотан батырға еңселі ескерткіш қою мәселесі сол кездегі облыс басшылығы мен қалың жұртшылықтың қолдауына ие болды. Игі бастама ел ордасы – Астанадан да өз жалғасын тапқандай еді. Бірақ өкінішке қарай, уақыт өте ескерткіш орнату мәселесі қағаз жүзінде қалып қойды.
Дегенмен, игіліктің ерте-кеші жоқ. Шотан батырдың ескерткіші Ақтау қаласының көрнекті, көрікті жерінен бой көтеріп жатса – нұр үстіне нұр болар еді. Сөз орайы келгенде айта кететін бір жай – Ақтау қаласында Қазақстанның Қорғаныс министрлігіне қарасты әскери теңіз институты бар. Осы жоғары оқу орнына неге Шотан батырдың атын бермеске?
Иә, ер есімі ешқашан да өлмейді, ол ел жадында, халық жүрегінде. Осының бәрі – қазақ халқының ынтымағы мен бірлігі, біртұтастығы үшін қажет. Халқы үшін отқа да, суға да түскен Шотан батырдай ерлердің есімін ардақтап, ұлықтай отырып, елімізді шексіз сүйетін, қорғай білетін жастарға патриоттық тәлім-тәрбие, асқақ рух береміз.
Доқтырхан ТҰРЛЫБЕК,
жазушы, Халықаралық «Түркі әлемі» телестудиясының директоры
Источник: https://egemen.kz/